هندسه حضور فرهنگی در سرزمین های شمالی - وبلاگ داستان نویسی

به گزارش گروه رسانه های خبرنگاران، وقتی 24 ساعت پس از پر مخاطب شدن یک سریال آمریکایی در خود آمریکا، می بینیم که آن مجموعه در ایران هم معروف ترین مجموعه شده است، این یعنی ما در برابر غول های پخش آمریکایی سپر انداخته و میدان را یک سره به آنها سپرده ایم. از آمریکای لاتین تا اروپا و از اروپا تا شرق دور، کشورهای متعددی هستند که محصولات فرهنگی جذاب و درخور توجهی تولید کرده اند و به کمک آنها می گردد در برابر بلعیده شدن فرهنگ مان توسط فرهنگ آمریکایی سدی ایجاد کرد. از طرف دیگر این کشورها بازار خوبی برای محصولات فرهنگی ایران هم هستند؛ اما جریان غرب گرا در ایران که در سینما و به طور کل حوزه فرهنگ و هنر شاید بیشتر از حوزه های دیگر تسلط دارد، اجازه نمی دهد این مراودات به رونق بیفتد، چون در این صورت، فرمول های ساده ای که آنها را بدون داشتن شایستگی چندان، در جایگاه صدرنشینان فرهنگی کشور قرار داده بود، به هم خواهد ریخت. همان طور که همسایگان و همجواران مسلمان و عرب ما به سریال های مذهبی و تاریخی-مذهبی علاقه دارند و نمی گردد مثلا از مردم روسیه توقع داشت که مخاطب چنین محصولاتی باشند، مردم روسیه هم علاقه وافری به آثار حماسی در حوزه جنگ و دفاع مقدس ما دارند و نمی گردد برایشان فیلم های تاریخی-مذهبی مان را پخش کنیم.

کتاب شطرنج با ماشین قیامت نوشته حبیب احمدزاده در روسیه بسیار پرمخاطب و پرفروش شده بود و مردم عراق عاشق مجموعه هایی مثل مختارنامه یا یوسف پیامبر هستند؛ اما چندان به صلاح نیست برای عراقی ها فیلمی درباره دفاع مقدس پخش گردد یا ممکن است روس ها چندان هوادار مجموعه ای مثل مختارنامه نشوند. به هرحال این بازارها و ظرفیت هایشان وجود دارد، اما ما بازارهای شمال و جنوب و چپ و راست کشورمان را رها کرده ایم و جریان غربگرای ایران، تمام فلش ها را یک سره به سمت فستیوال های غربی گرفته است؛ همان طور که در داخل هم مخاطبان غیرتهرانی و افرادی از طبقات میانی و پایین جامعه را طرد کرده و مشتریانش را به پرسه زنان در پاساژها و مال های شمال شهر محدود کرده است که لابه لای تماشای ویترین های لوکس، به سالن های نمایش فیلم در این مجموعه ها هم سری می زنند و محصولاتی را می بینند که مطلقا مطابق سلیقه طیف و طبقه آنها تولید شده است.

این جریان غربگرا برای کنترل سینمای ایران و استیلای همه جانبه بر آن، شدیدا به زیرساخت هایش صدمه زده و فرصت سوزی های قابل توجهی کرده است. یکی از این فرصت های قابل توجه کشور روسیه است که نمی گردد تردید کرد در زمینه های فرهنگی و هنری، سرزمینی بسیار غنی است و در ضمنً می تواند بازار خوبی برای بعضی از محصولات فرهنگی ما هم باشد. گفت وگو با روح الله مدبر، کارشناس مسائل روسیه را در رابطه با ظرفیت های مغفول مانده در روابط فرهنگی ایران و روسیه می خوانید که با نگاهی راهبردی به مسائل پرداخته است. او در این گفت وگو می گوید روابط ما با روسیه هنوز تاکتیکی است و استراتژیک نشده و برای ورود به فاز استراتژیک، اولین قدم تبادلات فرهنگی با موضع برابر است.

چرا هسته ای ایران بین روس ها شهرت بیشتری از فرهنگ دارد؟

الان دوستان این طور می گویند ما روابط مان با روسیه تاکتیکی است و هنوز وارد فاز استراتژیک نشده است. اگر بخواهیم روابط مان با یک کشور را از مرحله تاکتیکی به مرحله استراتژیک برسانیم، اولین قدم ایجاد روابط فرهنگی است. من از به کار برده شدن این واژه به عنوان بهانه ای برای کم کاری های فرهنگی تعجب می کنم. الان روابط روسیه با کجا راهبردی است؟ مثلا با ترکیه.

برای راهبردی کردن روابط با روسیه، باید از فرهنگ شروع کرد. وقتی شما با کشوری به لحاظ فرهنگی قرابت پیدا کردید، می توانید از طرف مقابل یارگیری کنید. یکی از این راه ها معرفی کشورها و ملت ها به همدیگر است. شما دیپلمات ها و سفرای روس که در ایران به اجلاس ها می روند را کنار بگذارید، چون اینها به هر حال آموزش دیده اند و ایران را می شناسند. اما اگر به مسکو بروید و از مردم عادی درباره ایران سوال کنید، می بینید که چندان آن را نمی شناسند. بگویید ایران، با تعجب می پرسند ایراک؟ یعنی آن را با عراق اشتباه می گیرند و می پرسند در آنجا جنگ است؟ البته تلفظ ایران به روسی می گردد ویرن.

ما به شدت از لحاظ فرهنگی در روسیه ضعیف عمل کرده ایم. چقدر توقع داریم که مردم عادی روسیه اخبار هسته ای جهان را پیگیری کنند تا میان آن به نام ایران هم بر بخورند؟ برای معرفی خودمان باید محصول فرهنگی ارائه دهیم. راه های ارتباطی اصلی بین ما و آنها موسیقی، نقاشی، تئاتر و سینماست.

ما اگر نتوانیم در شرایط روی کار بودن این دولت در روسیه، یعنی پوتین -که به ایران نزدیک تر است- روابط مان با این کشور را استراتژیک کنیم و در همین سطح تاکتیکی بمانیم، معلوم نیست که دولت های بعدی رویکردشان به ایران چطور باشد. شما تاریخ روابط ایران و روسیه را ببینید، همیشه الیت محور بوده است. هر کس که در روسیه بر سر قدرت بود، بر مبنای نگاهش به ایران، مناسباتش با ما تغییر می کرد. نگاه لنین با استالین نسبت به ایران فرق داشت.

لنین وقتی به قدرت رسید، قرارداد 1915 که در زمان رمانف ها بسته شده بود و ایران را دو قسمت می کرد که بریتانیا در جنوب و روس ها در شمال قرار می دریافتد، طی نامه ای توسط او ملغی شد. او از ایران عذرخواهی کرد و نیروهای شوروی را برگرداند. اما استالین که آمد، دوباره این قرارداد را به جریان انداخت و همین طور اگر عملکرد رهبران روسیه را یکی یکی پی بگیرید می رسید به یلتسین؛ او آدم بی اراده و غربگرایی بود و نگاهش هم به ایران مثبت نبود. او سر همین نیروگاه اتمی بوشهر ما را سر می دواند. بعد پوتین بر سر کار آمد که نگاهش متفاوت بود.

تعامل فرهنگی دوسویه را غنیمت بدانیم

یکی از اصول اولیه در روابط بین المللی و مذاکرات و معاملات مربوط به آن این است که شما وقتی امتیازی می دهید، بتوانید امتیازی هم بگیرید. از چه کسی می گردد امتیاز گرفت؟ از آنکه با او در میزی برابر نشسته و معامله می کنید. ما این همه از محصولات هالیوود در تلویزیون استفاده کردیم، آیا تا به حال شبکه های آمریکایی هم فیلم یا سریالی که مورد تایید جمهوری اسلامی باشد را پخش کرده اند؟ اما با روسیه ما این همه تفاهمنامه داریم، می توانیم چنین توازنی بین خودمان و آنها ایجاد کنیم. من تا به حال ندیده ام که تلویزیون ایران فیلم یا سریالی روسی را خریداری و پخش کند. این به آن معنی نیست که آنها چنین محصولاتی ندارند، بلکه ما سراغ شان نرفته ایم. اخیرا وزارت خارجه ما با وزارت فرهنگ کشور روسیه تفاهمنامه ای امضا کرده است. فرهنگ کانال خوبی است، اما جزء چندمین کانال روسی به لحاظ تعداد مخاطب به حساب می آید و تازه در آن هم سریال حاشیه دار شهرزاد از طرف ایران برای پخش معرفی شده است.

تولید فیلم مشترک بین ایران و روسیه

روسیه 16 کانال رسمی دولتی دارد و 118 کانال استانی هم در این کشور کار می کنند. دومین کانال تلویزیونی روسیه که بعد از راسیا آدین (شبکه اول روسیه) مهم ترین شبکه تلویزیونی به حساب می آید، کانال اِن تِـوِی است که به صورت شبانه روزی پخش می گردد و بخش عمده ای از آنتن اش را به فیلم و سریال های مطلقا روسی اختصاص داده است. این محصولات کاملا قابل رقابت با محصولات غربی هستند. ویژگی مهم محصولات که آنها را قابل رقابت با رقبای غربی شان می کند، تنوع آنهاست، یعنی در تمام ژانرها و برای همه سلیقه ها محصولاتی وجود دارد و سالانه بیش از 500 فیلم و سریال روسی تولید می گردد. خصوصیت ویژه سریال های روسی این است که هر قسمت آنها گاهی تا سه ساعت زمان دارند. بین این سریال ها از کارهای کارآگاهی و پلیسی گرفته تا فیلم های تاریخی، هیجانی، تخیلی، عشقی و... وجود دارند. یک نکته مهم دیگر در مورد فیلم ها و سریال های روسی این است که صحنه های جنسی و اروتیک بسیار اندکی دارند، به طوری که تقریبا برای پخش در ایران نیاز به سانسور چندانی ندارند.

یک ظرفیت بسیار مهم که اتفاقا تابه حال از آن غفلت شده، این است که ما می توانیم با روسیه فیلم های مشترک بسازیم. روسیه و اوکراین که با هم اختلافات سیاسی فراوانی هم داشتند، تولیدات فرهنگی مشترک دارند و در همین سال 2019 هم این اتفاق افتاده است. ما ظرفیت های تاریخی و فرهنگی خوبی با روسیه داریم و خیلی می توانیم روی آن کار کنیم. نمی دانم چقدر قفقاز را می شناسید؛ قفقاز برای ما سرمایه ای عظیم است. بستر کار در این کشور برای ما بسیار است. بخش عمده ای از سینمای کشورهای قزاقستان، ترکمنستان، تاجیکستان و... به روسیه تعلق دارد. قرقیزستان، ترکمنستان، تاجیکستان و... جمهوری های فقیری هستند. قزاقستان مقداری وضعش مناسب تر است و آن هم به خاطر وجود معادن عمده اورانیوم و پایگاه های فضایی در این کشور است. در هر حال اینها همه وابسته به روسیه هستند گرچه این طور نیست که غرب هم سهمی نداشته باشد. از این ظرفیت می گردد برای ایجاد یک بازار بزرگ فرهنگی و البته اقتصادی استفاده کرد.

کاشت فرهنگی در مختصات روسیه

روسیه ترکیبی از 85 جمهوری، ایالت و استان خودمختار است. 26 جمهوری دارد، 46 استان، 9 منطقه خودمختار و سه ناحیه شبه خودمختار که درمجموع 85 تا می شوند. اخیرا فستیوالی در میدان سرخ و محله های اطرافش برگزار شده بود که از تمامی 85 منطقه، محصولات فرهنگی و بومی خودشان را آورده بودند و در غرفه هایی نمایش می دادند. کسی در ایران دنبال برقرار کردن ارتباط فرهنگی با این کشورها نرفته در حالی که با همین روسیه به مقدار انبوهی تفاهمنامه و خواهرخواندگی بین شهرهای دو طرف داریم. شما می بینید که مردم روز 13 آبان به راهپیمایی می روند و علیه آمریکا شعار می دهند، اما بعد از ظهر همان روز که به خانه برگشتند، تلویزیون برایشان فیلم آمریکایی پخش می کند. چطور این همه فیلم و سریال آمریکایی، استرالیایی، کره ای از تلویزیون ما پخش شده، اما از کشورهای دیگر مثل روسیه آثاری در این سطح و کیفیت نداریم؟ ما حتی تفاهمنامه تبادل فیلم با روسیه هم داریم اما دنبال آن نرفتیم. تا وقتی همه علایق به سمت غرب است، یک چراغ سبز کم سو از دوردست های غرب باعث می گردد خیلی ها همه چیز را رها کنند و به سمت آن سراب بدوند.

روس ها دنبال سفیر فرهنگی هستند ما چه؟

از 2011 به بعد استراتژی پوتین به سمت قدرت نرم رفته است و به شدت در حال انجام کار فرهنگی هستند. سال 2015 در شهر سوچی، اجلاسی برگزار شد به نام فستیوال بین المللی جوانان. این فستیوال یک ماه طول کشید و تمام هتل های شهر برای میهمانانش توسط دولت روسیه کرایه شده بود. جوان هایی از 150 کشور جهان در این فستیوال شرکت کرده بودند. روز نهایی این رویداد در استادیوم سوچی که یک دوره میزبان المپیک هم بود و زیرساخت های خوبی دارد، 20 هزار نفر جوان با پرچم کشورهایشان ایستاده بودند و وقتی پوتین وارد شد جمعیت با صدای بلند می گفت پاسیبا پوتین، پاسیبا پوتین یعنی متشکرم پوتین. این کار چرا صورت گرفت؟ ما چیزی در جهانی سیاست داریم که نامش را گذاشته اند دیپلماسی نوین یا دیپلماسی خط 2 که معنای دیپلماسی فرهنگی و چهره به چهره را می دهد. در این روش اعتقاد بر آن است اگر من شما را به صورت شخصی و فردی جذب خودم کنم، تحت هیچ شرایطی با فیلم و شعر و داستان و استدلال نظر شما علیه من نخواهد شد؛ تا وقتی که هم وطن من یعنی ایرانی دیگری به صورت چهره به چهره، بدی ای به شما کند و نظرتان در مورد ایرانی ها عوض گردد. دیپلماسی خط2 ظرفیت فوق العاده ای است. طرف را به اجلاسی دعوت می کنند و چیزهایی به او نشان می دهند تا نظرش را جلب کنند. بعد که این شخص به کشورش برمی گردد، همچنان با او تماس می گیرند و احوالش را می پرسند. دیگر او همیشه مدافع آن کشوری است که آن را دیده بود. این کار را روسیه انجام داد. در هدایایی که بعد از این فستیوال به این 20 هزار میهمان داده شد و آنها را با خودشان به کشورهایشان بردند، بسته های فرهنگی اعم از فیلم و کتاب و آثار هنری روسیه وجود داشت. این افراد که در روسیه خیلی به آنها خوش گذشته و خاطره خوبی دارند، این محصولات را در فضای مجازی به اشتراک گذاشتند و هرکدام به یک مبلغ یا سفیر فرهنگی برای این کشور تبدیل شدند. آنها به طور دائم فستیوال برگزار می کنند. با رسیدن زمستان و سرد شدن هوای غرب روسیه، آنها هم اجلاس هایشان را به شرق این کشور منتقل کردند که الان هوای معتدل تری دارد.

تجهیز روس ها برای مقابله با هجمه فرهنگی آمریکا

آمریکایی ها در سال2016 میلادی فیلمی ساخته بودند که در آن به رئیس جمهور سیاه پوست آمریکا حمله می گردد. این فیلم تخیلی است. رئیس حمله کننده ها در این فیلم روس است. پس از آن هم سریال چرنوبیل را می سازند که در آن هالیوود در حال هجمه فرهنگی به روسیه است. قبلا هم مواردی این چنینی وجود داشت، اما نوع آنها مثل الان تا این حد عیان نبود. دلیل گسترده تر شدن این هجمه ها در سال های اخیر این است که دیده اند روسیه برنامه اش در بحث نفوذ فرهنگی جدی شده و به همین دلیل وارد مقابله شده اند.

چند وقت پیش که در روسیه بودم، به پیشنهاد یک دوست روسیه ای به سینما رفتم. فیلمی پخش می شد به اسم تانک که در فضای جنگ جهانی می گذشت و بسیار هیجانی بود. ماجرا این بود که تانک های آلمانی تا نزدیکی مسکو پیش می روند و گروه های مختلف مردمی برای مقابله با آنها حرکت می کنند. بعد روایت به درون مسکو می آمد که مردم خبر نداشتند بالاخره چه اتفاقی افتاد و چه طرفی پیروز شد. یک خبر به استالین رسید که ما شکست خورده ایم و آنها به سمت کاخ کرملین می آیند. هیچ مهماتی هم در شهر نبود. استالین بین مردم آمد و گفت ما هیچ چیزی جز سپر انسانی خودمان نداریم. او جلوی کرملین ایستاد و مردم همراه او آمدند و دست در دست هم جلوی آن کاخ حلقه زدند که اگر تانک ها آمدند، از روی جنازه اینها بگذرند و مسکو را بگیرند. وقتی تانک ها نزدیک می شدند، آدم های این حلقه انسانی روی زمین پا می کوبیدند. همین جا بود که افراد داخل سالن هم آرام آرام شروع کردند به پا کوبیدن روی زمین. بالاخره یک تانک با پرچم آلمان با حلقه انسانی جلوی کرملین روبرو شد و لوله را به سمت شان گرفت. در تانک باز شد و یک افسر روس از آن بیرون آمد و به استالین سلام نظامی داد. معلوم شد در نبردی که ما از یک جایی به بعد دیگر آن را ندیده بودیم، نظامی های روس پیروز شده بودند و این تانک ها را گرفته بودند. اینجا بود که سالن سینما رفت رو هوا و فریاد درود بر روسیه بلند شد.

چرا مناسبات فرهنگی ما با روسیه کم است

من در تحقیقاتی که انجام دادم، نتیجه گرفتم جریانی هست که نمی خواهد هم شناخت ما راجع به روسیه در ایران زیاد گردد و هم مناسبات ما به روس ها نزدیک بگردد. ما در مطبوعاتمان نویسنده ای نداریم که به طور مداوم درباره روسیه بنویسد. ما در تهران خیابان سئول داریم، پاکستان داریم، ایتالیا داریم، ولی مسکو نداریم؛ درحالی که 518 سال روابط دیپلماتیک بین ما وجود داشته و بیش از هزار سال روابط فرهنگی داشتیم. بخش عمده ای از مردم ما در شمال کشور از نسل دوم به بعد یا پدرشان روس بود یا مادرشان. شما هم اگر به داغستان بروید، در ماخاق قلعه و دربند می بینید که حتی مکان های آنجا اسامی ایرانی دارند. اما جریانی هست که اجازه نمی دهد روی این نکات بحثی گردد و به گوش مردم برسد و درعوض تا اسم روسیه می آید، همه بلافاصله می گویند ترکمانچای و گلستان. آن جریان به خصوص، به دلیل وابستگی اش به غرب، اجازه نمی دهد روسیه به مردم ایران معرفی گردد.

روس ها کدام را بیشتر دوست دارند؛ سینما یا تئاتر؟

سینمای روسیه سابقه ای 120 ساله دارد که بخشی از آن به پیش از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، بخشی به ابتدای تاسیس آن رژیم و بخش دیگری به میانه های دوران کمونیسم برمی گردد. سپس سینمای روسیه در دوره بوریس یلتسین مقدار زیادی ضعیف شد تا اینکه پوتین سر کار آمد و در سال 2011 برنامه های جامعی در فدراسیون روسیه برای معرفی تئاتر و سینمای این کشور به جهان تدوین شدند. سال 2017 در روسیه سال سینما بود و سالی که در آن هستیم، یعنی 2019 میلادی، سال تئاتر نامگذاری شده است. روس ها به تئاتر علاقه بیشتری نسبت به سینما دارند. همه تئاترها هم روسی هستند. اما برای سینمای ایران، فرصت خوبی است با کشورهای غربی صاحب سینما رقابت کرده و در این کشور فیلم پخش کند. سینماهای روسیه به نسبت تلویزیون شان، بیشتر فیلم خارجی پخش می کنند.

یک خواننده ایرانی چگونه بین روس ها محبوب شد

یک راه دیگر برای تبادل فرهنگی، ساخت موزیک های دو زبانه است. آ که یک خواننده غیر مجاز در ایران به حساب می آید، در کل روسیه شناخته شده است. چون چهار، پنج آهنگ روسی خوانده است. او نامزدی روسی داشت که سبب آشنایی اش با این فرهنگ و ظرفیت های آن شد. من از یک شهروند روس پرسیدم چرا این خواننده را دوست دارید؟ گفت چون برای ما آهنگی خاطره ساز درباره شب های دانشجویی خوانده است و ما آن را در خوابگاه زمزمه می کردیم. ظاهرا دوست روسی این خواننده به او اطلاعاتی داده که اینها از چنین مضامینی خوش شان می آید و او هم پی کار را گرفته و حالا در روسیه کنسرت برگزار می کند. اتفاقا آ از خواننده های مبتذل ایرانی هم هست و باید پرسید چرا خواننده های خوب ما نباید به آنها معرفی شوند؟

قدرتمندی با فرهنگ

روس ها به شدت معتقدند اگر می خواهیم به دوران ابرقدرتی روسیه برگردیم، باید قدرت فرهنگی مان و حضور فرهنگی مان در جای جای جهان را بالا ببریم. اولین قدم در این جهت گسترش زبان روسی است. شاید اینها مقداری دیر شروع کرده باشند، اما با سرعت خوبی جهت را طی می کنند.

تراس تـِرانیسیتی یک سازمان روسی است که در 80 کشور جهان راه اندازی شده و در کنار سفارتخانه های روسیه آموزش زبان این کشور را به طور رایگان انجام می دهد.

ما خودمان در دانشگاه الزهرا کرسی زبان روسی داریم و در دانشگاه تهران هم این کرسی وجود دارد. منتها دغدغه این افراد بیشتر یاد دریافت زبان برای فعالیت های اقتصادی است یا در حوزه های سیاسی و خبری فعال شدند و این طور نبوده که افراد بروند رمان و شعر ترجمه کنند. به همین دلیل در این زمینه جای کار وجود دارد.

استقبال روس ها از هنرهای ظریف ایرانی

مردم روسیه به شدت هنردوست هستند. اگر شما بعد از ظهرها به پارک های شهرهای روسیه بروید، نوجوانان را با بوم های نقاشی در آنجا می بینید. من به دوستان روس خودم تابلوی مینیاتور هدیه می دهم که واقعا لذت می برند. روس ها هم مثل فرانسوی ها به هنرهای ظریف ما خیلی علاقه دارند، چون اهل اینجور آثار هستند؛ مثل مینیاتور یا خاتم کاری. اما اگر به آمریکایی ها چنین تابلویی هدیه بدهید، آنقدر خوش شان نمی آید.

آنها بیشتر شکلات، گز، سوهان و چیزهای خوراکی ما را دوست دارند یا غذاهایی مثل کباب و قورمه سبزی. ملت هایی دارای فرهنگ های غنی تر هستند که اثر هنری را بیشتر می پسندند.

منبع:فرهیختگان